زایمان به مثابه یک کنش فمینیستی

زاگاه- میلی هیل، نویسنده و موسس جنبش تولد مثبت در کتاب «به دنیا آوردن کودک به مثابه یک کنش فمینیستی» به سیر تحولات زایمان در پنج قرن اخیر می‌پردازد. او از لویی چهاردهم فرانسوی به عنوان نخستین کسی نام می‌برد که برای اولین‌بار در قرن هفدهم ایده زایمان در حالت خوابیده بر روی تخت بیمارستان را ابداع کرد تا از تماشای معشوقه‌های متعدد خود در هنگام به دنیا آوردن فرزندانشان لذت ببرد و دید بهتری از لحظه تولد نوزادان داشته باشد. در همان دوران پزشک فرانسوی، فرانسوا موریسئو نیز به ترویج این شیوه زایمان اهتمام ورزید، در حالی که موقعیت خوابیده بر روی تخت با تمام شواهدِ مربوط به زایمان سریع و آسان در تضاد بود و به ندرت در فرهنگ‌های بومی یا دوران باستان مشاهده می‌شد. بررسی تحول زایمان در قرون گذشته نشان می‌دهد که زایمان‌هایی که تا پیش از این توسط ماماها تسهیل می‌شدند به تدریج به پزشکان مرد واگذار می‌شوند و زنانی که تا پیش از این با حرکت و تمرینات فیزیولوژیک درد خود را تسکین می‌دادند و در تولد کودک خود نقش فعالی داشتند حالا باید بر روی تخت بیمارستان و در حالتی کاملا برخلاف گرانش زمین، دراز می‌کشیدند تا بدن خود را در اختیار پزشک مراقب و ناظر قرار دهند. البته که این حالت منفعلانه و قرارگیری خلاف جاذبه زمین برای زنان، درد و ناکامی بسیار به دنبال داشت و در اغلب موارد نتیجه‌ای جز مداخله پزشکی به همراه نمی‌آورد. این تغییر از همان روزهای نخست با اعتراض ماماها همراه بود. الیزابت نیهل که از او به عنوان فمینیست و نخستین کنش‌گر زایمان نام می‌برند در سال ۱۷۶۰ به این موضوع اشاره کرد که چگونه حضور پزشکان مرد به تدریج به عنوان کارشناسان زایمان تثبیت شد و ماماهایی که تا پیش از این به طور سنتی از زنان باردار حمایت و مراقبت می‌کردند، از اتاق زایمان حذف شدند. با اینکه پیشرفت جراحی و تخصص پزشکان مرد در زایمان‌های پیچیده تسهیل‌کننده بود، ناآگاهی آنها از آناتومی بدن زن و تکنیک‌های مربوط به زایمان، به تسلط نگاه مکانیسمی به زایمان انجامید. از سوی دیگر سودآوری اقتصادی ابزار آلاتی که توسط جراحان مرد در حین زایمان به کار می‌رفت (مانند فورسِپ) به محرکی برای کنترل هرچه بیشتر بدن زنان و سوق دادن زایمان‌ها به یک مساله پزشکی تبدیل شد.

دکتر راشل رید – نویسنده، ماما، آموزشگر و پژوهشگر- با اشاره به این روند پزشکینه شدن در کتاب «تجربه زایمان» به رابطه نابرابر قدرت در اتاق زایمان میان پزشکان مرد، ماماها و زنان باردار اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه در یک سیر تاریخی، تجربه فیزیولوژیک و چند بعدی زایمان به مداخله پزشکی تبدیل شد که در آن زن باردار نه به عنوان یک «فرد کامل» که به عنوان مجموعه‌ای از اجزا که با نموداری قابل بررسی است، در نظر گرفته می‌شد. رویکردی که تمرکزش بر نمودارها، ارقام، ابزار و دستگاه‌های پزشکی، انسان‌زدایی از زن باردار و در نتیجه فرآیند زایمان را به همراه داشت. با نور تاباندن بر این سیر تاریخی، پژوهشگرانی مانند میل و رید نشان می‌دهند که چگونه اتاق زایمان به یک میدان نبرد چند صد ساله تبدیل شده که در آن کشمکش بر سر اینکه چه کسی اعتبار نهایی را برای آوردن زندگی به جهان به دست می‌آورد همچنان پا برجاست. زنانی که تجربه مثبتی از نقش خودشان در تولد فرزندشان دارند، تقریباً همیشه در مورد آن به‌ عنوان یک تجربه قدرتمند و متحول‌کننده صحبت می‌کنند: «احساس می‌کردم بسیار قوی هستم، این تجربه این حس را به من بخشید که می‌توانم هر کاری را انجام دهم.» همچنین آنها اغلب می‌گویند که این امر زندگی آنها را تغییر داده است و «دیگر از چیزی نمی‌ترسند». برای مرد سالاری، این «از چیزی نترسیدن زنان خطرناک است.»

تصادفی نیست که پزشکینگی زایمان در سال‌های اخیر، در برابر افزایش صدا و قدرت زنان در حوزه‌های دیگر سرعت گرفته است و نظام های مردسالار در تلاش برای رام کردن، به مالکیت در آوردن و یا کاهش این قدرت زنانه برآمده‌اند. با تثبیت یک سیستم زایمانی که از منظر مردانه و برمبنای مداخله پزشکی شکل گرفته و با فیزیولوژی زنان سازگاری ندارد، به تدریج مردان توانسته‌اند زنان را از فرآیند زایمان حذف کرده و دستاورد آن را ازآن خود بسازند. زنی که تا پیش از این در جایگاه برابری با ماما، نقش فعالی در به دنیا آوردن کودک خود داشت حالا در جایگاه فرودست و منفعل بر روی تخت درازکشیده و عاملیت خود را به مرد متخصصی واگذار می کند که از بالا به او می‌نگرد. میلی هیل می نویسد «ترس، کلید سرکوب و کنترل است و این ترس در اتاق زایمان در قرن بیست‌و‌یکم، بزرگ است و در همه‌جا وجود دارد. چه آن زمان که آن را به چالش می‌کشیم و چه زمانی که خود را با آن وفق می‌دهیم. به‌عنوان زنانی فمینیست، با سابقه‌ای طولانی از محدود شدن انتخاب‌ها و کنترل بدن‌‌هایمان، باید از خود بپرسیم: تا چه اندازه انتخاب‌های ما ناشی از ترس است؟ این سوال مهمی است و پاسخی که به طور جمعی به آن می‌رسیم آینده زایمان را تعیین می‌کند.»

گفتمان مسلط پیرامون زایمان در ایران، گفتمان پزشکی است. گفتمانی که به انسان نگاه مکانیسمی دارد و زن باردار را نه به عنوان کسی که قرار است یک رویداد فیزیولوژیک طبیعی تجربه کند، همچون یک بیمار می‌نگرد. زنانی هم که در این نظام  به جایگاه پزشکی می‌رسند اغلب بازتولیدکننده همان مناسبات سلسله‌مراتبی و نابرابر قدرت – میان پزشک و ماما و فرد باردار- در اتاق زایمان هستند. خارج شدن «ماما»ها از چرخه مراقبت‌های بارداری و زایمان، کمبود نیروی ماما در اتاق زایمان و پایین‌ بودن سرانه ایران در این زمینه از استاندارد جهانی، جایگزین شدن پزشکان زنان به جای ماماها برای مدیریت اتاق‌های زایمان، اجرا نشدن مصوبه مامای همراه برای زنان هنگام زایمان، پرداخت نشدن ۳۰ درصد از تعرفه زایمان‌های طبیعی به ماماها و تخلف شرکت‌های بیمه نسبت به مصوبه شورای عالی بیمه برای پوشش بیمه‌ای خدمات مامایی تنها بخشی از موانع ساختاری است که زایمان را از یک فرآیند فیزیولوژیک زن-محور به یک فرآیند پاتولوژیک تبدیل کرده است. بیمارستان‌ها از زنان انتظار دارند که فرآیند طبیعی زایمان را به جای بیست‌وچهار ساعت در دو ساعت انجام دهند. اثر تروماهای ناشی از خشونت‌های پنهان در اتاق‌های عمل و زایمان‌های غیراصولی تحمیل‌شده به زنان باردار تا سال‌های طولانی باقی می‌ماند و در حالی‌که سیاست‌های جمعیتی حاکمیت به اشکال مختلف سعی در بارور کردن زنان و زایمان‌های مکرر دارند کمتر تلاشی برای تسهیل زایمانی در شاَن و‌کرامت انسانی زنان شده است. برخلاف مدل پزشکی، مراقبت مامایی کرامت‌محور از افراد باردار به پیشرفت طبیعی فرآیند فیزیولوژیک زایمان و آمادگی بدن برای به دنیا آوردن نوزاد اعتماد دارد. از این رو مداخلات خود را با رویکردهای کمتر تهاجمی شروع می کند، و در صورت نیاز از طیف کاملی از روش‌های درمانی و درمان‌های تلفیقی که به عنوان درمان‌های جایگزین یا مکمل شناخته می‌شود استفاده می کند، آن هم به روشی که با نظام اعتقادی فرد باردار سازگار باشد. ماماها با قرار دادن فرد تحت مراقبت در مرکز، به ایجاد رابطه مشترک و منسجمی کمک می کنند که در آن فرد باردار در تصمیم‌گیری‌های مربوط به مراقبت‌هایی که نیاز دارد، فعال است. این رویکرد ماهیتی جامع و مستمر دارد که مبتنی بر درک تجربیات اجتماعی، عاطفی، فرهنگی، معنوی، روانی و فیزیکی افراد باردار است. این مدل مراقبت مامایی رهایی‌بخش است زیرا از سلامت و موقعیت اجتماعی افراد محافظت می کند و باعث افزایش اعتماد به نفس آنها در توانایی‌شان برای به انجام رساندن زایمان می‌شود. این رویکرد نه تنها فرد باردار بلکه شریک زندگی و خانواده او را نیز در برمی‌گیرد. مراقبت‌های مامایی محترمانه، شخصی شده، مستمر و غیر استبدادی است؛ با مشارکت افراد باردار انجام می‌شود و حق تعیین سرنوشت آنها را به رسمیت می‌شناسد.

واکاوی تجربه زایمان در کشورهای مختلف ما را با پویش‌هایی مواجه می‌کند که در دهه‌های گذشته برای حفظ حقوق انسانی زنان در امر زایمان شکل گرفته‌اند. تاکید بر زایمان به عنوان یک مساله حقوق بشری و تلاش بر اینکه به زنان آموزش دهند که چه حقوقی دارند و از این حق برخوردارند که آموزش کافی ببینند و نوع زایمانشان را انتخاب کنند. زنانی که آنقدر آگاه هستند و جسارت این را دارند که به مراقبان خود پیشنهاد کنند از مداخلات غیرضروری در بدن آنها خودداری کنند.از مهمترینِ این جنبش‌ها جنبش زایمان طبیعی (The “natural childbirth” movement ) است که به موفقیت‌های بسیاری دست یافته است. از جمله این دستاوردها کاهش مداخلات پزشکی در زایمان، برخورداری زنان از حق انتخاب و کنترل بیشتر در شیوه‌های زایمان، مشارکت فعال پدران در امر زایمان، تحول استراتژی‌ها و فرآیندهای بیمارستانی و تغییر شکل اتاق‌های زایمان از مدل پزشکی به مکان‌هایی شبیه خانه است. آنچه بیش از هر چیز در دل این جنبش‌ها و مقاومت‌ها جاری است تلاشی است آگاهانه بر بازپس‌گیری قدرت زایمان، این که زنان خود مالک فرآیند زایمان باشند،  تنها در این صورت است که زایمان به تجربه‌ای معنادار تبدیل می‌شود. همچنان که آینا مِی گاسکین، مامای سرشناس آمریکایی می‌نویسد: «زایمان تنها درباره فرزندی به جهان آوردن نیست، بارداری و زایمان نقطه مهمی در زندگی یک زن است. ما زنان باید قدرت زاییدن را باز پس بگیریم، زایمان آفرینش است.»

 نویسنده: آزاده ثبوت

• منابع

۱۴۰۰، زنان باردار قربانی تعارض منافع سیستم پزشکی؟ میدان. حامدی، نیلوفر. آذر

زاگاه، اردیبهشت ۱۴۰۱، خارج شدن «ماما»ها از چرخه مراقبت‌های بارداری و زایمان

Gaskin, I.M., 2010. Spiritual midwifery. Book Publishing Company.

Hill, M., 2019. Give Birth Like a Feminist: Your body. Your baby. Your choices. HarperCollins UK.

International Confederation of Midwives, 2014, Philosophy and Model of Midwifery Care,

https://www.internationalmidwives.org/assets/files/definitions-files/2018/06/eng-philosophy-and-model-of-midwifery-care.pdf

Reed, R., Barnes, M. and Rowe, J., 2016. Women’s experience of birth: childbirth as a rite of passage. International Journal of Childbirth, ۶(۱), pp.46-56.

[1] Positive Birth Movement:  https://www.positivebirthmovement.org/

[2] The “natural childbirth” movement