آشنایی با شیوه‌های جلوگیری از بارداری

زاگاه- روش‌های متعددی برای پیشگیری از بارداری وجود دارند. برای انتخاب شیوه متناسب با شرایط خود لازم است نسبت به این روش‌ها آگاهی داشته باشیم. انتخاب روش جلوگیری به ویژگی‌های بدنی هر فرد بستگی دارد. روشی که برای یک نفر مناسب است، ممکن است برای فرد دیگری مناسب نباشد. سن، نسبت قد به وزن، داروهای مصرفی، بیماری‌های زمینه‌ای و علایق شخصی در انتخاب روش مناسب پیشگیری از بارداری در هر فرد دخیل هستند. از دیگر نکات مهم در انتخاب بهترین روش پیشگیری از بارداری می‌توان به ایمنی، اثربخشی، عوارض، راحتی، در دسترس بودن، مقرون به صرفه بودن و البته در ایران قانونی/غیرقانونی بودن اشاره کرد. اگر برای انتخاب روش مناسب احساس سردرگمی می‌کنید می‌توانید از پزشک متخصص زنان مشورت بگیرید. متن پیش رو تنها راهنمایی است برای آشنایی با شیوه‌های متنوع جلوگیری از بارداری و میزان اثرگذاری و چگونگی عملکرد آنها.

روش‌های هورمونی پیشگیری از بارداری

روش‌های هورمونی پیشگیری از بارداری حاوی مقدار کمی هورمون استروژن و پروژسترون مصنوعی هستند که هورمون‌های طبیعی بدن را مهار می‌کنند. روش‌های هورمونی معمولا تخمک‌گذاری را متوقف می‌کنند و باعث تغییر مخاط دهانه‌ رحم می‌شوند و نمی‌گذارند اسپرم از دهانه رحم عبور کند. بعلاوه، این روش‌ها می‌تواند با تغییر در پوشش رحم از لانه‌گزینی تخمک جلوگیری کند و مانع بارداری شود. این روش‌ها موارد زیر را شامل می‌شود:

• قرص‌های ترکیبی ضدبارداری (Combined pill): قرص‌های ضدبارداری ترکیبی (OCP) حاوی انواعی مصنوعی از هورمون استروژن و پروژسترون و رایجترین روش پیشگیری از بارداری هستند. قرص‌ها درصورتی که به شیوه صحیح و به موقع مصرف شوند، بیش از ۹۹ درصد در پیشگیری از بارداری اثرگذارند.
• قرص‌های پروژسترونی ضدبارداری (progestogen-only pill): قرص‌های حاوی پروژسترون، انتخاب خوبی برای افرادی است که امکان مصرف استروژن ندارند. این قرص‌ها باید هر روز در بازه زمانی مشخص مصرف شوند و زمان استراحت ندارند. اگر مصرف به شیوه دقیق و صحیح صورت بگیرد، بیش از ۹۹ درصد در پیشگیری از بارداری موثرند. اما شیوه معمول مصرف که در زندگی واقعی زنان در جریان است تنها حدود ۹۱ درصد اثرگذار است.
• آی‌یو‌دی هورمونی (hormonal intrauterine device): دستگاه داخل رحمی (IUD)، دستگاه کوچکی به شکل T است که توسط پزشک، کارشناس مامایی یا کارکنان مراکز بهداشتی در داخل رحم کار گذاشته می‌شود. این دستگاه هر روز مقدار کمی هورمون پروژستین آزاد می‌کند تا از بارداری جلوگیری کند. آی‌یودی از مطمئن‌ترین روش‌های پیشگیری از بارداری است. کمتر از یک درصد از زنانی که به این روش متوسل شده‌اند، بارداری را تجربه کرده‌اند.
• حلقه واژینال (vaginal ring): حلقه واژینال، حلقه‌ پلاستیکی انعطاف‌پذیری است که در واژن قرار می‌گیرد و به طور مداوم هورمون‌های استروژن و پروژسترون آزاد می‌کند. با برداشتن حلقه، توانایی باروری به سرعت برمی‌گردد. اگر حلقه واژینال به طور صحیح مورد استفاده قرار بگیرد، بین ۹۱ تا ۹۹ درصد در پیشگیری از بارداری موثر است.
• ایمپلنت یا میله ضدبارداری (contraceptive implant): میله کوچک و انعطاف‌پذیری است که زیر پوست بازوی زنان قرار داده می‌شود و نوعی هورمون پروژسترون برای جلوگیری از بارداری آزاد می‌کند. استفاده از این روش در ایران منسوخ شده است. ایمپلنت بیش از ۹۹ درصد اثرگذاری دارد.
• چسب ضدبارداری (contraceptive patch): چسب یا پچ ضدبارداری جایی روی پوست مانند روی بازو، معده یا باسن چسبانده می‌شود. مهم‌ترین خاصیت این چسب تولید هورمون‌های استروژن و پروژستین است. معمولا از این چسب تا ۳ هفته استفاده می‌شود. در هفته چهارم چسب برداشته می‌شود تا پریود به صورت طبیعی اتفاق بیفتد. چسب بارداری اگر به بهترین نحو ممکن مورد استفاده قرار بگیرد، بیش از ۹۹ درصد اثربخشی دارد. در حالت عادی اثرگذاری آن ۹۱ درصد است.
• آمپول‌‌ ضدبارداری (contraceptive injection): این آمپول دپو Depo-Provera نام دارد و در ماهیچه‌ باسن یا بازوی خانم‌ها تزریق می‌شود و طی ۱۲هفته‌ پس از تزریق، به آرامی هورمون در جریان خون آزاد می‌کند. این آمپول باید هر سه ماه یک بار تزریق شود و اگر تزریق در زمان دقیق و صحیح صورت بگیرد، تا بیش از ۹۹ درصد در پیشگیری از بارداری اثرگذار است. این تزریق ممکن است سبب نامنظم شدن خونریزی قاعدگی شود.

روش‌های غیرهورمونی پیشگیری از بارداری

به هر دلیلی از جمله عوارض جانبی شیوه‌های هورمونی پیشگیری از بارداری، منع پزشکی این شیوه‌‌ها و غیره، افراد ممکن است تمایلی به توسل به شیوه‌های هورمونی نداشته باشند. شیوه‌های غیرهورمونی پیشگیری از بارداری موارد زیر را شامل می‌شود:

• جلوگیری طبیعی (Pull Out Method): خارج کردن آلت جنسی مردانه هنگام انزال از روش‌های رایج پیشگیری از بارداری است که اگر همراه با استفاده از لوازم پیشگیری دیگر مانند کاندوم صورت بگیرد، بیشترین اثرگذاری را دارد. اگر بیرون کشیدن به بهترین شیوه و در زمان دقیق صورت بگیرد، ۹۶ درصد اثربخشی دارد. اما در حالت عادی و زندگی واقعی این شیوه ۷۸ درصد در پیشگیری از بارداری موثر است.
• شیردهی (lactational amenorrhea method (LAM)): شیردهی در تازه‌مادران منجر به تأخیر در بازگشت دورۀ قاعدگی می‌شود و می‌تواند به عنوان روشی برای پیشگیری از بارداری عمل کند. البته اگر به شیوه‌ای مشخص صورت بگیرد. زمانی که به نوزاد خود شیر می‌دهید و (در طول روز هر چهار ساعت یک بار و در طول شب هر ۶ ساعت یک بار)، بدن شما به طور طبیعی تخمک‌گذاری را متوقف می‌کند. این روش اگر به طور دقیق و صحیح اجرا شود به اندازه روش‌های هورمونی پیشگیری از بارداری مانند قرص، یعنی حدودا ۹۸ درصد می‌تواند موثر باشد.
• دیافراگم (Contraceptive diaphragm): دیافراگم شبیه گنبدی کوچک و کم‌عمق است که از سیلیکون نرم ساخته شده و پیش از رابطه جنسی در درون واژن جاگذاری می‌شود. این وسیله با پوشاندن دهانه رحم، از ورود اسپرم به درون رحم جلوگیری می‌کند. دیافراگم پشت لگن خاصره چفت می‌شود و یک حلقه محکم ولی انعطاف‌پذیر دارد که به فشار آوردن روی دیواره مهبل کمک می‌کند. اگر از دیافراگم همراه با اسپرم‌کش استفاده شود، ۸۸ درصد موثر واقع می‌شود اما به تنهایی ۷۷ تا ۸۳ درصد موثر است.
• کاندوم داخلی (Internal condom): کاندوم داخلی یا کاندوم زنانه از جنس پلاستیک نازک است و درون واژن قرار می‌گیرد. این وسیله اگرچه با عنوان کاندوم زنانه شناخته می‌شود اما برای تمامی جنسیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و از افراد در برابر بیماری‌های مقاربتی محافظت می‌کند. برای مثال درون مقعد نیز می‌توان کاندوم داخلی را جاگذاری کرد. کاندوم داخلی اگر به شیوه صحیح مورد استفاده قرار بگیرد تا ۹۵ درصد اثربخشی دارد. در حالت معمول و غیرعالی اثرگذاری آن ۷۹ درصد اعلام شده است.
• کاندوم مردانه (Condom): کاندوم مردانه مانند سد مانع از ورود اسپرم به واژن می‌شود و مرد قبل از دخول آن را روی آلت خود می‌کشد. این روش از رایج‌ترین شیوه‌های پیشگیری از بارداری است و مزیت دیگر آن محافظت افراد در برابر بیماری‌های مقاربتی است. اگر کاندوم همواره به شیوه صحیح و دقیق استفاده شود، تا ۹۸ درصد در پیشگیری از بارداری موثر است.
• آی‌یودی مسی (Copper IUD): دستگاه داخل رحمی (IUD)، دستگاه کوچکی به شکل T است که توسط پزشک، کارشناس مامایی یا کارکنان مراکز بهداشتی در داخل رحم کار گذاشته می‌شود. با آزاد کردن یون‌های مس از لقاح تخمک و اسپرم در رحم ممانعت می‌کند. آی‌یودی از مطمئن‌ترین روش‌های پیشگیری از بارداری است. کمتر از یک درصد از زنانی که به این روش متوسل شده‌اند، بارداری را تجربه کرده‌اند.
• اسفنج ضدبارداری (Birth Control Sponge): اسفنج یکی از روش‌های جلوگیری از بارداری است که با استفاده از دستگاه درون واژن قرار می‌گیرد و مانع از رسیدن اسپرم‌ها به تخمک‌ها می‌شود. اسفنج بارداری می‌تواند اسپرم‌ها را از بین ببرد و به صورت فیزیکی از بارداری جلوگیری می‌کند. اسفنج ضدبارداری بین ۷۶ تا ۸۸ درصد اثرگذاری دارد.
• وازکتومی: عقیم‌سازی مردان از روش‌های دائمی پیشگیری از بارداری است و نزدیک ۱۰۰ درصد در پیشگیری از بارداری موثر است. در این جراحی، لوله‌های حامل اسپرم، بریده یا مسدود می‌شوند و بدین‌ترین اسپرم دیگر امکان خروج از بدن را ندارد. این جراحی عموما برگشت‌ناپذیر است و انجام آن از سال ۱۳۹۳ در ایران منع قانونی دارد.
• بستن لوله‌های رحمی: از شیوه‌های دائمی و برگشت‌ناپذیر پیشگیری از بارداری است که بیش از ۹۹ درصد اثرگذاری دارد. برای عقیم‌سازی زنان، جراح لوله‌های رحم را بریده یا مسدود می‌شود. انجام این جراحی از سال ۱۳۹۳ در ایران ممنوع شده است.

روش‌های اورژانسی پیشگیری از بارداری

در موارد برقراری رابطه جنسی محافظت نشده، مانند پاره شدن کاندوم، عدم استفاده صحیح از وسایل پیشگیری از بارداری، فراموش کردن مصرف قرص‌های جلوگیری، عدم خروج به موقع شریک جنسی و … می‌توان به روش‌های امن و موثر پیشگیری اضطراری مانند مصرف قرص‌های ضدبارداری اورژانسی یا جاگذاری ابراز آی‌یودی در درون رحم متوسل شد. این روش‌ها بعد از تجاوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند.

• قرص اضطراری ضدبارداری: قرص اورژانسی از پرکاربردترین روش‌های جلوگیری از بارداری در موارد برقراری رابطه جنسی محافظت‌نشده است. مکانیسم عمل این قرص بدین صورت است که آزادسازی تخمکها را متوقف و از بارور شدن آنها توسط اسپرم جلوگیری می‌کند. این قرص‌ها شامل دو قرص ۰٫۷۵ میلی‌گرمی و یا یک قرص ۱٫۵ میلی‌گرمی است. هرچه فاصله مصرف قرص اورژانسی با رابطه جنسی کمتر باشد کارایی آن بیشتر است و درصورتی که قرص اورژانسی پیش ازتخمک‌گذاری مصرف شود بیشترین احتمال اثرگذاری را دارد. این قرص‌ها هیچ‌ اثری بر بارداری و جنین ندارند.

• آی‌یودی: آی‌یو‌دی وسیله‌ای عموما به شکل T از جنس مس یا پلاستیک است که برای پیشگیری اضطراری و یا بلندمدت از بارداری در درون رحم جاگذاری می‌شود. این شیوه مورد تایید سازمانی جهانی بهداشت و از رایج‌ترین وسایل پیشگیری از بارداری است. این وسیله تا ۵ ورز بعد از رابطه جنسی محافظت‌نشده یا تا ۵ روز پس از اولین روز احتمالی تخمک‍گذاری می‌تواند جاگذاری شود. آی‌یودی از مطمئن‌ترین روش‌های پیشگیری از بارداری است. کمتر از یک درصد از زنانی که به این روش متوسل شده‌اند، بارداری را تجربه کرده‌اند. مزیت این وسیله نسبت به قرص و کاندوم در این است که شما نمی‌توانید مصرف آن را فراموش کنید یا مانند کاندوم به شیو‌ه‌ای اشتباه آن را استفاده کنید. استفاده از آی‌یودی پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده از مصرف قرص اورژانسی ضدبارداری نیز اثرگذارتر و کاراتر است.

منابع:

https://www.uptodate.com/contents/hormonal-methods-of-birth-control-beyond-the-basics

https://doctoreto.com/blog/contraception-guide/

https://www.nhs.uk/conditions/contraception/

https://www.plannedparenthood.org/learn/birth-control