به بهانه روز جهانی بهداشت: از «بهداشت باروری» چه می‌‎دانیم؟

زاگاه- «بهداشت باروری» یعنی سلامت کامل جسمی، روانی و اجتماعی اجزای سیستم بـاروری در سرتاسر طول زندگی. بر ایـن اساس همه مـردم باید قـادر باشند زندگی جنسی سالم و رضایت‌بخشی داشته و آزادانه و مسئولانه در مورد زمان و چگونگی فرزندآوری خود تصمیم‌گیری و اقدام کنند. برای این مهم افراد باید در مورد روش‌های ایمن، موثر و قابل دسترسی پیشگیری از بارداری آگاهی پیدا کنند. همچنین باید از حق دسترسی به آموزش، امکانات و خدمات استاندارد بهداشت باروری و جنسی و در نهایت حق برخورداری از مراقبت‌های بهداشتی مناسب که زنان را قادر به داشتن حاملگی و زایمان ایمن می‌سازد، برخوردار باشند؛ لذا بهداشت بـاروری شامل طیف وسیعی از خدمات بهداشتی، سلامت زنان و مردان را در تمام طول زندگی می‌شود و هدف آن کمک به افراد و خانواده‌ها در زمینه بهبود وضعیت بهداشتی آنهاست. به عبارتی دیگر سلامت باروری، تمام مقاطع حساس و کلیدی را در تأمین سلامت اعضای خانواده بخصوص زنان از تولد تا پایان زندگی دربرمی‌گیرد. از سال ۱۹۹۵ سازمان بهداشت جهانی سلامت جنسی را ذیل سلامت باروری تعریف می‌کند. «بهداشت باروری» همچنین دربرگیرنده موضوعات گسترده‌ای است که شامل مواردی مانند وضعیت تغذیه، بهداشت دوران بلوغ، بیماری‌های مقاربتی، مشاوره قبل از ازدواج، بارداری، زایمان ایمن، ناباروری، بهداشت جسمی و روانی، یائسگی و… است. سلامت باروری در حال حاضر، یکی از ضرورت‌ها و پیش‌نیازهای رسیدن به توسعه پایدار است.‌

بهداشت باروری در دوره نوجوانی

براساس آخرین داده‌های صندوق جمعیت سازمان ملل، در سراسر دنیا حدود ۱/۸میلیارد نوجوان ۱۰ تا ۱۹ ساله زندگی می‌کنند که ۱۶درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. ۹۰ درصد این جمعیت در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند. در ایران نیز در حدود ۳۰درصد از جمعیت کشور بین ۱۰ تا ۲۴ سال قرار دارنــد. با توجه به رونـد افزایشی جمعیت نوجوان تا سـال ۲۰۳۰، آژانـس‌هـای بین‌المللی متعددی از جمله یونیسف و سازمان بهداشت جهانی اولویت بالایی برای بهداشت باروری بخصوص در دوره نوجوانی و جوانی قائل شده‌اند.

سلامت باروری نوجوانان در مقایسه با بزرگسالان پیچیدگی و معضلات بیشتری دارد، بارداری‌های زودهنگام و مشکلات والدشدن در سنین پایین، مصائب دسترسی به لوازم پیشگیری از بارداری و سقط جنین امن، کمبود دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی، نرخ بالای انتقال اچ‌آی‌وی و بیماری‌های مقاربتی و مسائل مربوط به سلامت روان، از جمله این پیچیدگی‎ها هستند.

هریک از اینها می‌تواند با عوامل سیاسی، اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی بیرونی تحت تاثیر قرار بگیرد. برای بسیاری از دختران نوجوانی که هنوز مراحل رشد خود را کامل سپری نکرده‌اند، قرار گرفتن در معرض بارداری می‌تواند آنان را با خطرات جدی مواجه کند که جانشان را تهدید کند. براساس اعلام صندوق جمعیت سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی، دختران ۱۵ تا ۱۹ ساله، ۱۱درصد زایمان‌ها در سراسر جهان را انجام می‌دهند و ۱۴درصد از آمار مرگ‌و‌میر مادران در هنگام تولد نیز در میان دختران ۱۵ تا ۱۹ ساله است. در کنار حدود پنجاه هزار مرگی که به دلیل عوارض مرتبط با بارداری در این گروه از دختران اتفاق می افتد.

بنابر آمار، یک نفر از هر چهار دختر در این گروه سنی نیاز به دسترسی به وسایل پیشگیری از بارداری دارد و هرسال حدود ۳/۹ میلیون دختر ۱۵ تا ۱۹ سال تحت عمل سقط جنین ناامن قرار می‌گیرند که بطور قابل توجهی آمار مرگ‌و‌میر مادران را افزایش می‌دهد. نوجوانان ال‌جی‌بی‌تی+ که در کشورهایی زندگی می‌کنند که حقوق اقلیت‌های جنسی-جنسیتی به رسمیت شناخته نمی‌شود، با مشکلات مضاعفی روبرو هستند.

سلامت مادری

سلامت مادری به بهداشت و سلامت مادر در دوران بارداری، زایمان و بعد آن اشاره دارد. هرچند که پیشرفت‌های بسیاری در دو دهه گذشته رخ داده است، اما بنا بر اعلام سازمان بهداشت جهانی (WHO) روزانه ۸۱۰ زن به دلیل مشکلات بارداری و زایمان که اکثر آنها قابل درمان و یا پیشگیری‌اند جان خود را از دست می‌دهند. به ازای هر زنی که در اثر عوارض ناشی از بارداری می‌میرد، شمار بیشتری با عوارض، ناتوانی‌ها و بیماری‌هایی که می‌تواند تا آخر عمر ادامه داشته باشد، درگیر هستند. ۹۹ درصد از از این مرگ‌و‌میرها در کشورهای در حال توسعه اتفاق می‌افتد. مطابق آمار، شانس زنده ماندن زنان در طی زایمان و سلامت باروری آن‌ها ارتباط مستقیمی با شرایط اقتصادی-اجتماعی، مکان زندگی‌ و قواعد و هنجارهای فرهنگی آن منطقه دارد. یکی از اهداف سازمان ملل این است که با بهبود بهداشت باروری، نرخ مرگ‌و‌میر مادران تا سال ۲۰۳۰ به ۷۰ مرگ در هر صدهزار تولد برساند.

اقلام پیشگیری از بارداری

اقلام پیشگیری از بارداری یکی از مهم‌ترین فاکتورها در سلامت جنسی و باروری است که دسترسی به آنها در برخی کشورها بسیار دشوار است. زنان اغلب به خدمات مراقبتی مرتبط با زایمان دسترسی ندارند، آنها یا اساسا از وجود چنین خدماتی مطلع نیستند و یا به دلایل مختلف فرهنگی- اجتماعی، آزادی حرکتشان محدود است و امکان خارج شدن از خانه را به تنهایی ندارند. در چنین شرایطی امکان دسترسی این زنان به این اقلام و خدمات محدود است. به تاکید سازمان بهداشت جهانی تمامی افراد به مراقبت در حین بارداری، زمان زایمان و هفته‌های پس از زایمان نیاز دارند.

در کشورهای در حال توسعه حدود ۲۱۴ میلیون زن علی‌رغم تمایل نداشتن به بارداری، امکان دسترسی به شیوه‌های تنظیم خانواده را ندارند. حمایت از روش‌های پیشگیری از بارداری و لزوم آموزش آن بر حقوق باروری، حقوق زنان و رها نشدن فرزندان ناخواسته و فقر در کودکان تاثیرگذار است. سازمان بهداشت جهانی می گوید «با ممانعت از به دنیا آمدن فرزندان ناخواسته، تنظیم خانواده و روش‌های پیشگیری از بارداری از مرگ مادران و کودکان جلوگیری می‌شود.»

سقط خودخواسته جنین

سالانه ۲۵ میلیون سقط خودخواسته جنین در شرایط ناامن انجام می‌شود که اکثریت آنها مربوط به کشورهای در حال توسعه در آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین است. دسترسی به سقط جنین ایمن، یکی از فاکتورهای مهم در «بهداشت باروری» است. به تازگی سازمان بهداشت جهانی خواستار این شده که امکان سقط جنین برای زنان تا لحظه تولد مهیا باشد. دستورالعمل‌های جدید سازمان بهداشت جهانی تاکید می‌کند قوانینی که از سقط جنین جلوگیری می‌کنند حقوق زنان، دختران یا سایر افراد باردار را نقض می‌کنند.

این سازمان دستورالعمل‌های جدیدی را در مورد سقط جنین منتشر کرده تا از ۲۵ میلیون سقط جنین ناایمن که هرساله رخ می‌دهد جلوگیری کند. در این گزارش آمده ‌است که سقط جنین‌های ناامن باعث مرگ‌و‌میر و جراحات متعدد می‌شود. در حالی که همه اینها قابل پیشگیری است و خدمات سقط جنین باید به راحتی در دسترس زنان و دختران باشد. در گزارش WHO آمده‌ است که باید در کنار توصیه‌های بالینی و ارائه خدمات، موانع پزشکی غیرضروری برای سقط جنین مانند جرم‌انگاری آن حذف شود و محدودیت‌های دیگر در مورد زمان انجام سقط جنین در دوران بارداری نیز کنار برود، چون می‌تواند منجر به ناایمن شدن سقط جنین شود.

ناقص‌سازی جنسی زنان

ناقص‌سازی جنسی که همچنان در حدود ۳۰ کشور انجام می‌گیرد، یکی دیگر از مواردی است که سلامت باروری و جنسی زنان را تهدید می‌کند. این عمل هیچ منفعتی برای سلامتی ندارد، زیرا عملکرد طبیعی بدن زنان را مختل کرده و باعث ایجاد دردهای شدید، شوک، خونریزی، عفونت‌های باکتریایی، آسیب به بافت تناسلی، عفونت‌های مکرر مثانه و مجاری ادرار، کیست، افزایش احتمال ناباروری، عوارض شدید زایمان و مرگ‌ومیر نوزادان می‌شود. این عمل همچنین سلامت روانی زنانی که آن را تجربه کرده‌اند نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

ازدواج اجباری و کودک‌همسری

ازدواج اجباری و کودک‌همسری یکی از عواملی است که سلامت باروری دختران را تهدید می‌کند. بنابر اعلام سازمان بهداشت جهانی، سلامت باروری زنان در «ازدواج زودهنگام» به‌شدت به خطر می‌افتد، زیرا این دختران اغلب مجبور به برقراری رابطه جنسی واژینال با شریکی بزرگ‌تر و با تجربه جنسی بیشتر می‌شوند. همسران این زنان معمولا فاقد دانش و آگاهی کافی در مورد رابطه جنسی ایمن و راه‌های پیشگیری از بارداری هستند و همین مساله این زنان را در معرض ابتلا به اچ‌آی‌وی یا سایر عفونت‌های مقاربتی و همچنین بارداری در سنین پایین قرار می‌دهد.

در ایران در سال‌های اخیر، کودک همسری با رشدی چشمگیر همراه بوده است. درحالی که سیاست‌های جمعیتی جدید، تلاش می‌کند تا با ارائه بسته‌های تشویقی و تنبیهی، جوانان را وادار به ازدواج کند، اما نبود قانون مشخص برای ممنوع کردن ازدواج‌های زودهنگام و همچنین فقر روزافزون در جامعه ایران، باعث شده تا شمار کودک‌همسری افزایش پیدا کند. به گزارش مرکز آمار ایران در بهار ۱۴۰۰، تعداد ازدواج «ثبت‌شده» دختران ۱۰ تا۱۴ ساله با رشد ۳۲ درصدی در مقایسه با آمار مشابه بهار سال قبل به ۹۷۵۳ مورد رسید. آمار ازدواج دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله در سال ۹۹ در مقایسه با سال پیش از آن، ۱۰.۵ درصد افزایش یافته و حدود پنج درصد از کل ازدواج‌های ثبت‌شده در سال ۹۹ مربوط به ازدواج کودکان زیر ۱۵ سال مربوط می‌شود. همچنین در شش‌ماه نخست سال ۱۴۰۰، ۷۹۱ کودک از مادران ۱۰ تا ۱۴ ساله متولد شدند.